Aydın Osmanlı devleti zamanında Aydın sancağı, Cumhuriyet döneminde Aydın ili olarak her zaman ekonomik, sosyal, siyasi, konularda kendinden söz ettirmiş, önemli tarihsel olaylara tanıklık etmiş müstesna bir ilimizdir.
Aydın, adını Aydın oğulları beyliğinden alır. Tarihte beyliğin merkezi Birgi’dir. Aydın oğlu Mehmet Bey zamanında Birgi’yi bir kültür merkezi haline getirmiştir. Mehmet Bey Selçuklu ve diğer beyliklerdeki alim ve fazıl kişileri, sanatçıları Birgi’ye davet ederek, büyük bir kültürel hareketlilik yaratmıştır. Bugün Birgi’deki tarihi kütüphanede bulunan orijinal yazma eserler geçmişe ışık tutmakta, birçok araştırmacıya kaynak teşkil etmektedir. Profesör Dr.Bekir Karlıağa bu konudaki eserleri dijital arşivine almış, o tarihte ben de bu olaya tanık olmuştum.
Orhan Bey Bursa’yı fethettiğinde beylikten devlete geçiş sürecinde bürokratik, askeri ve ekonomik yapıyı kurarken, Aydın oğlu Mehmet bey’den yardım istemiştir. Mehmet Bey Bizans, İran, Selçuklu devlet yapısını iyi bilen ilim adamlarını Bursa’ya göndermiş Osmanlı devletinin kuruluş aşamasında değerli katkılar sağlamıştır.
Orhan Bey Bursa’yı aldığında Bursa çarşısında Bizans dükası geçer para idi. Bir ülkenin parası o ülkenin egemenliğinin alamet-i farikası olduğundan para basımı için Orhan bey Mehmet bey’den yardım istemiş Mehmet bey antik çağdan beri darphane geleneği olan beyliğinden darphane ustaları göndererek ilk Osmanlı akçesinin basılmasına katkıda bulunmuştur. Bugün Hasan Efendi Mahallesindeki belediye otoparkının olduğu yer darphane imiş. Türkler Tralleis’e Horasan erenleri ile giriş yapmışlardır. 17 Eylül 1176 Miryekefalon savaşında Selçuklu sultanı kılıç Aslan, Bizans ordusunu yenince, Türk akıncıları bugünkü Cuma mahallesine askeri karargâh kurmuşlar, Akmescit camii ordugâh camii olarak kullanılmıştır. Tabakhane Deresi Hristiyan Bizans’la, Müslüman Türkler arasında sınırmış. Bugünkü Topyatağı dediğimiz tepede kale varmış, sabahın ışıkları kaleye vurunca Türk savaşçıları kalenin ihtişamı karşısında hayranlıklarını kaleye Güzelcehisar adını koyarak ifade etmişlerdir. Aydın bir müddet Güzelcehisar olarak anılmıştır.
Aydın oğlu beyliği 15. Yüzyılda Osmanlı’ya katılmış zamanla şehir büyümüş önemli bir ticari merkez olmuş doğudan gelen ipek yolu kervanları bugünkü Farabi sokaktaki Zincirlihan ve diğer hanlarda mallar tasnif edilip satılmış gümrük vergileri ödenerek Efes limanına sevk edilirmiş. Bu yüzden bugünkü hasır pazarı, buğday pazarının olduğu yerler gümrük önü olarak anılırmış. 18 ve 19 yüzyıllarda şehirde canlı bir dış ticaret varmış. O yıllarda Aydın’da zanaat ve ticarete, büyük ölçüde Rum, Ermeni, Yahudiler hakimmiş. Türkler hayvancılık ve tarımla uğraşır askerlik ve idarecilik yaparlarmış. Müslüman Türkler her zaman ticareti kerih görmüşlerdir. Devlet hizmetini yüceltmişler askerlik ve memurluğu önemsemişlerdir.
Gayrı Müslim azınlıklar Aydın merkez ve ilçelerde çok zengin olmuşlar en güzel evler, mağazalar, çiftlikler onların olmuştur. Türkler çalışan askerlik yapan öz yurdunda garip gureba durumuna düşen, zamanın idarecilerinin muhatap kabul etmediği kişiler olmuşlardır.
Aydın vilayeti, Osmanlı devleti ve Cumhuriyet döneminde birçok konuda ilkleri ve enleri ile tanınmıştır.
Ülkede ilk demiryolu Aydın İzmir arasında 1860 yılında hizmete açılmıştır. Demiryolu taşımacılığı Aydın’ın ekonomik hayatına bir canlılık getirmiş kent nüfusu ciddi manada artış göstermiştir.
1915 yılında Aydın’lı iş adamlarının teşebbüsü ile ilk milli banka kurulmuş, yardımlaşma sandığı olarak kurulan birlik daha sonra Milli Aydın Bankası olarak faaliyet göstermiştir.
1950’li yıllardan sonra Dünyada gelişen turizme ilk Aydın Kuşadası kapılarını açmıştır. Kuşadası turizmin ilk ayağıdır.
Kurtuluş savaşı sırasında ilk milli direniş hareketi Kuvayi Milliye Çine’de örgütlenmiş direniş meşalesi oradan Türkiye geneline yayılmıştır. Bugün Çine’de Kuvayi Milliye müzesi bu kutlu direnişinin belgelerinin sergilendiği bir yerdir. Siyasi tarihimizdeki ilk demokrasi hareketi Aydın’da ve Aydınlı liderler öncülüğünde başlatılmıştır. Adnan Menderes demokratik seçimle gelen çok partili siyasi hayatın ilk başbakanıdır. Aydın il olarak 27 Mayıs1960 ihtilalinde ilk demokrasi şehidini veren mazlum ve mağdur bir ildir. Hiçbir il Aydın kadar 27 Mayıs ihtilalinde aşağılanmamış, hakarete uğramamıştır. Necip Fazıl Kısakürek’in dediği gibi,
Beyni tırmık tırmık, pençelere sor
Mevsim niçin ölgün bahçelere sor
Sor çukuru nerde serçelere sor
Ağla, bir dinmeyen hasretle ağla
Zeybeksiz yolları gözetle ağla.
Adaletsiz adaletin mahkûm ettiği Adnan Menderes ve arkadaşları idam edilerek siyasi tarihimizde siyasi cinayet işlenerek, Türk milletine büyük acılar yaşatmışlardır. Bugünlerde TBMM eski demokratların itibarını iade ederek Yassı ada duruşmalarına geçersiz saymış tarihi bir kararla iade- i itibar etmiştir.
Türkiye’de zeybekliği bir halk folkloru, olarak tanıtan ve en iyi temsil eden Aydın ilidir. En güzel örneği de İskender Cenap Ege’nin yazdığı, EFEM şiiri bu gerçeği ne güzel ifade ediyor.
EFEM
Eğilmez başın gibi gökler bulutlu efem
Dağlar yoldaşın gibi, sana ne mutlu efem
Oyna yansın cepkenin, yansın güneşten tenin
Gün senin şenlik senin, bayramın kutlu efem
Çobanyıldızı gibi, gönlüme doğdun efem
Bir yaz güneşi gibi, bağrımı yaktın efem.
İl sınırları içinde tarihte nüfusu 100 ile 400 bin arasında olan 8 antik şehir, ilçe ve belde büyüklüğünde 20 büyük yerleşim alanı varlığı ile Aydın kadar tarihsel ve arkeolojik zenginliği olan başka bir il yoktur.
Denizi ovaları, yaylaları ürün çeşitliliği meyve sebze bolluğu, tatlı kaynak suları, ekolojik varlığı ile yaşam için en uygun iklimi olan eşsiz il Aydın’dır.
Sayın Valimiz Yavuz Selim KÖŞGER “ben 3 yıl görev yaptığım Aydın’a doyamadan gidiyorum” diyor. Haklısınız sayın valim biz doğma büyüme Aydınlıyız. 75 senedir Aydın’da yaşıyoruz. İlimizin tüm güzelliklerini yaşayıp doyamadık. Zeytin ve incir gibi kutsal cennet meyvelerinin anavatanın karşılığı ancak teşbihte hata olmasın Cennet olabilir.
Sayın Valimiz Aydınlılar sizi çok sevdi. Mütevazı, sevecen kişiliğiniz ve değerli hizmetleriniz ile her zaman hayırla anılacaksınız. Kendilerine yeni göreviniz İzmir Valiliğinde başarılar dileriz.